Les 5: Nondualiteit

Hartsoetra

Naast de bodhisattva gelofte uit de vorige les is de hartsoetra de tweede kerntekst van het Mahayana boeddhisme en daarmee van Zen. Waar de bodhisattvagelofte gaat over de opdrachten in het leven van alledag, probeert de hartsoetra woorden te geven aan de spirituele kern (het ‘hart’, vandaar de naam) van Mahayana. Hier vind je een vrije vertaling van de tekst.

De tekst is complex en, zeker in eerste instantie, verwarrend, ondoorgrondelijk en staat vol tegenstellingen. Dat is met opzet. Het is geen tekst die bedoeld is om letterlijk te begrepen te worden. Integendeel, de soetra probeert uitdrukking te geven aan dat wat niet begrepen kán worden, of sterker, dat er geen begrijpen ís. Dat wordt wel aangeduid met nondualiteit, ook weer een complex begrip met verschillende lagen: filosofisch, ervaring en moraliteit.

Non-dualiteit – filosofie

Letterlijk betekent nondualiteit ‘niet-tweeheid’ en duidt aan dat alles in het universum ‘niet-gescheiden’ is. Het is verleidelijk om die woorden te vervangen door ‘eenheid’ en ‘verbonden’ en dat gebeurt in de populaire spirituele lectuur ook veelvuldig. Toch slaat dat de plank mis. Nondualiteit gaat over de onmogelijkheid tot onderscheid maken, dat ieder onderscheid mank gaat. En dat daarmee iedere poging tot duiding en uitleg tekort schiet. Dus ook deze uitleg op deze website!!! Geen enkele concept, geen enkel woord, geen enkele theorie is in staat om de essentie van ‘de dingen’ te vatten. Dus ook de begrippen ‘eenheid’ en ‘verbonden’ schieten tekort. Een bekend gezegde is dat woorden slechts de vinger zijn die naar de maan wijzen, maar niet de maan zelf zijn. In zekere zin lijken deze ideeën op die van Plato zoals hij die uitdrukt in zijn allegorie van de grot: wij zijn slechts in staat de schaduwen te zien van wat ‘werkelijk’ is. De hartsoetra verwoordt dit op een poëtische manier door zaken te ontkennen en tegelijkertijd die ontkenning weer te ontkennen: “er is geen ouderdom en dood én er is geen opheffing van ouderdom en dood”, “er is geen bereiken én er is geen niet-bereiken”. Zelfs de Vier Edele Waarheden worden op losse schroeven gezet. Zo wordt onze ratio beentje gelicht. Het enige wat er voor ons overblijft is het directe, zuiver inzicht, voorbij de woorden en het begrip. Via meditatie kunnen we daar soms glimpen van opvangen.

Koans

Binnen de Zen traditie is nog een andere manier ontwikkeld om onze ratio beentje te lichten en op die manier tot inzicht te komen: koans. Koans zijn ogenschijnlijk absurde vragen waarop geen antwoord lijkt te bestaan. Een bekende koan is bijvoorbeeld “Wat is het geluid van het klappen van één hand?”. Een antwoord daarop is er niet, althans niet in letterlijke zin. De absurdheid van de vraag confronteert ons in eerste instantie met de grenzen van onze logica. Daarmee ‘ontvraagt’ de koan zijn eigen vraag in feite. Op een dieper, spiritueler niveau kan een koan daarentegen wel degelijk een inzicht geven. Koans bestuderen doe je in de zen traditie echter niet in je eentje, maar onder begeleiding van een leraar.

Non-dualiteit – ervaring

Nondualiteit kan dus niet begrepen worden, maar wel degelijk ervaren. Een waarschijnlijk heel herkenbare manier is de toestand waar in je ‘in de flow bent’, waarin je helemaal opgaat in wat je doet: sporten, tuinieren, seks, schilderen, koken, een mooi gesprek. Je bent helemaal in het hier en nu, denkt niet bewust na en valt helemaal samen met wat je aan het doen bent. Er is op dat moment geen onderscheid, geen twee-heid, tussen jou, je omgeving en wat je aan het doen bent. In zijn beroemde boek ‘Zen en de Kunst van het Motoronderhoud’ gebruikt Robert Pirsig de metafoor van de monteur die samenvalt met zijn motor.

Een andere manier om nondualiteit te ervaren is een zogenaamde ‘eenheidservaring’. Zo’n ervaring is nauwelijks in woorden te vatten maar het duidt zoiets aan als de ervaring dat je opgaat in een groter geheel, dat je met alles, het hele universum verbonden bent, dat plaats en tijd niet meer bestaan, dat er uiteindelijk geen ‘zelf’ is, dat je ware aard ‘leeg’ is. In Zen wordt deze ervaring van de eigen leegte aangeduid met satori. Niet iedereen ervaart dit en de ervaringen zijn ook niet af te dwingen. Áls je het al eens ervaart kunnen het ook slechts korte glimpen zijn. Meditatie is een moment waarop zo’n ervaring kan ontstaan, maar bijvoorbeeld ook een wandeling door bossen of bergen. In sommige spirituele tradities ligt veel nadruk op het bereiken van eenheidservaringen. Zen is daar een stuk nuchterder over. Eenheidservaringen kunnen helpen om nondualiteit te ervaren en van daaruit het dagelijks leven ‘nondualer’ tegemoet te treden. Eenheidservaringen kunnen daarmee een middel zijn, maar zijn geen doel op zichzelf.

Non-dualiteit – moraliteit

Nondualiteit is ook heel praktisch van toepassing in het leven van alle dag. Als er geen twee-heid is, is er geen onderscheid. En als er geen onderscheid is, is er ook geen verschil tussen goed en fout. Een oordeel over iets hebben schept twee-heid en dient dus nergens toe. Nondualiteit roept op tot het inzien dat “er is wat er is”, zonder dat het aan ons is daarover een oordeel te vellen, te vinden dat het eigenlijk anders zou moeten zijn. Werkelijk omarmen en doorleven van nondualiteit kan een enorme rust geven, het spreekwoordelijke ‘helemaal zen zijn’.

Een ander aspect van nondualiteit is het inzicht dat alles erbij hoort (ook het ’kwaad’), dat elk wezen erbij hoort. Dit wordt bedoeld met Mahayana, het Grote Voertuig. Alles is van belang, alles verdient respect.